Postaci chrześcijańskich świętych odgrywały znaczącą rolę w życiu mieszkańców wsi polskiej. W dni, w których byli czczeni wyznaczały terminy rozpoczęcia lub zakończenia prac polowych i gospodarskich. Uważano ich za pośredników pomiędzy światem ludzkim a boskim w ważnych sprawach, jak obrona przed klęskami żywiołowymi i zarazami. Powierzano im również codzienne troski i zmartwienia. Byli stawiani za wzór do naśladowania dla wiernych.
Święty Florian – patron strażaków, hutników i kominiarzy
(4 maja)
Żył w drugiej połowie III wieku. W młodym wieku został dowódcą wojsk rzymskich, stacjonujących w Mantem, w pobliżu Krems. Podczas prześladowania chrześcijan przez Dioklecjana został aresztowany wraz z 40 żołnierzami i zmuszony do złożenia ofiary bogom. Wobec stanowczej odmowy, po licznych torturach, poniósł męczeńską śmierć przez utopienie w rzece Anesco (Enns). Stało się to prawdopodobnie 4 maja 304 roku.
W 1184 roku Kazimierz Sprawiedliwy sprowadził do Polski relikwie świętego Floriana, które umieszczono w kościele wybudowanym w dzielnicy zwanej Kleparz w Krakowie. Kiedy w 1528 roku pożar strawił tę część miasta, ocalała jedynie ta świątynia. Odtąd świętego Floriana zaczęto czcić w całej Polsce jako patrona od ognia.
Św. Florian przedstawiany jest jako gaszący pożar oficer rzymski z naczyniem. Czasami jako książę. Bywa, że w ręku trzyma chorągiew. Jego atrybutami są kamień młyński u szyi i palma męczeńska.
W tradycyjnej kulturze ludowej deszcze w dniu św. Floriana były zapowiedzą urodzajów.
„Deszcz na św. Floriana, skrzynia złotem zapchana”
„Na św. Floriana deszczyk rzęsisty, będzie plon obfity i dobry, i czysty”
Święty Stanisław ze Szczepanowa – jeden z głównych patronów Polski
(8 maja)
Według tradycji uznaje się, że św. Stanisław urodził się 26 lipca 1030 roku w Szczepanowie jako syn Wielisława i Bogny, najprawdopodobniej z rodu Turzyna. W 1072 roku został biskupem krakowskim. Siedem lat później poniósł męczeńską śmierć. Jego ciało zostało poćwiartowane przez siepaczy lub też przez samego króla Bolesława Śmiałego w czasie mszy świętej, którą biskup odprawiał w kościele św. Michała na Skałce. Za przyczynę tego haniebnego czynu uważa się konflikt pomiędzy biskupem a królem, dotyczący niewłaściwego postępowania monarchy wobec poddanych oraz niemoralnego prowadzenia się. Mógł on też dotyczyć utrudnień stawianych przez władcę przy wprowadzaniu reform kościelnych papieża Grzegorza VII. Legenda głosi, że ciało biskupa zrosło się w cudowny sposób i było pilnowane przez orły.
W 1083 roku relikwie św. Stanisława ze Skałki przeniesiono do katedry wawelskiej. Uroczystej kanonizacji dokonał papież Innocenty IV, bullą datowaną na dzień 18 września 1253 roku. Uroczystość podniesienia relikwii Świętego i ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce odbyła się 8 maja 1254 roku. W 1963 roku papież Jan XXIII ustanowił świętego Stanisława, wraz ze Świętym Wojciechem i Najświętszą Maryją Panną Królową Polski, pierwszorzędnym Patronem Polski.
W ikonografii osoba św. Stanisława jest przedstawiana w szatach pontyfikalnych. Jego atrybutami są: orzeł, pastorał, umarły Piotrowin.
Św. Stanisław ze Szczepanowa jest symbolem zjednoczonej niepodległej Polski. W tradycji ludowej przyjął się zwyczaj wysiewania lnu przed św. Stanisławem.
„Jak się zasieje len w św. Stanisława to tak urośnie jak ława”
„Na św. Stanisława w domu pustki, w polu sława”
Święty Izydor Oracz– patron rolników
(15 maja)
Izydor urodził się 4 kwietnia 1082 roku w Madrycie. Już od najmłodszych lat pracował jako parobek w majątku ziemskim swojego sąsiada Juana de Vargasa. Wykonywał swoją pracę sumiennie i bardzo dokładnie, przez co zjednał sobie sympatię ludzi. Był człowiekiem bogobojnym, dziękował Stwórcy za wszystko co robił i co otrzymywał. Potrafił odróżnić szacunek do pracodawcy, miłość do natury i fakt zależności od Bożej pomocy.
Z jego biografii pochodzi piękna opowieść, jakoby pewnego razu kilku parobków oskarżyło Izydora, że za dużo się modli, a za mało pracuje. Zdziwiony tym faktem gospodarz postanowił podpatrzeć swojego parobka i osobiście przekonać się o prawdziwości stawianych mu zarzutów. Jakież było jego zdziwienie, gdy zobaczył Izydora zatopionego w modlitwie i anioła, który wykonywał za niego czynności polowe. Ten motyw bardzo często powtarza się w ikonografii św. Izydora.
Św. Izydor zmarł 15 maja 1172 roku. Został beatyfikowany przez papieża Pawła V 14 czerwca 1619 roku. Niespełna trzy lata później papież Grzegorz XV wyniósł go do chwały świętych.
Najczęściej jest przedstawiany w stroju rolnika, a także jako oracz modlący się przy przydrożnej figurze lub kapliczce. W tym czasie przy orce zastępuje go anioł. Ponadto jego atrybutami są: kłosy, różaniec, laska, spod której tryska źródełko i pług zaprzężony w dwa woły.
Rozwój kultu Izydora wypływał nie tylko z odgórnego nacisku duchowieństwa i świeckich feudałów, ale także z potrzeb samych odbiorów, którzy w jego osobie odnajdywali odpowiedzi na własne nieszczęścia oraz zrozumienie i zaakceptowanie swojej często bardzo trudnej sytuacji życiowej.
Pobożny i pracowity rolnik Izydor był ideałem stawianym chłopom za wzór. To właśnie praktyki religijne miały wypełniać im chwile wolne od pracy, nie pozostawiając czasu na buntownicze myśli, bowiem Izydor „ciało swoje martwił posty, dyscyplinami, włosiennicami i inszym umartwieniem, robotą ustawiczną, od której nigdy nie chciał być wolen, oprócz dni świątecznych, a tego czasu, który na modlitwie trawił. Próżnowania się jako jadu jakiego zaraźliwego strzegł, wiedząc, że z niego wszystko złe płynie”.
„Święty Izydor orze, a kto go prosi to mu pomoże”
„Na św. Izydora bywa chłodna pora”
„Na św. Izydora dla bociana pora”
Święci Pankracy, Serwacy, Bonifacy – opiekuni młodych sadzonek i roślin ogrodniczych
(12, 13, 14 maja)
Święty Pankracy urodził się około 290 roku we Frygii w Azji Mniejszej. Był synem chrześcijanina z Rzymu, cieszącego się wielkim szacunkiem. Tuż po urodzeniu Pankracego zmarła jego matka, a rok później ojciec. Chłopca wziął na wychowanie jego wuj, Dionizy. Dorastał w wierze chrześcijańskiej, a kiedy miał 13 lat, wuj zabrał go do Rzymu, gdzie obaj przyjęli chrzest z rąk papieża Marcelina. W tym samym czasie został ogłoszony dekret Dioklecjana o prześladowaniu chrześcijan. Pankracy poniósł śmierć na rzymskiej arenie jako kilkunastoletni chłopiec – został ścięty mieczem. Jest przedstawiany jako młodzieniec w stroju rycerskim z atrybutami: koroną (wieńcem) i mieczem.
Święty Serwacy był biskupem w Tongres i należał do zapalonych przeciwników arianizmu. Był szczególnym czcicielem Najświętszej Marii Panny. Zmarł prawdopodobnie 13 maja 384 roku w Maastricht. Jest przedstawiany w szatach biskupich, trzymając w dłoni chodaki lub klucz św. Piotra. Towarzyszy mu smok i orzeł.
Święty Bonifacy z Tarsu poniósł śmierć za czasów panowania cesarza Dioklecjana. Przyjmuje się, że został zanurzony w kotle w wrzącą smołą. Niektórzy twierdzą, że został ścięty mieczem. Do Polski jego relikwie sprowadził w XVII wieku wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski. Zostały złożone w kościele pod wezwaniem św. Antoniego i św. Bonifacego w Warszawie. Św. Bonifacy jest przedstawiany w tunice z kotłem ze smołą.
Wspomnienie tych świętych przypada na okres wiosennych przymrozków w naszym kraju, które są szczególnie kłopotliwe dla rolników i ogrodników. Dlatego zaliczani są do tzw. „zimnych ogrodników”. Według tradycji ludowej modlitwa za ich przyczyną miała ochronić młode rośliny przez przymrozkami. Charakterystyczne było rozpalanie ognisk w sadach w zimne majowe noce, by ogrzać zmarznięte rośliny. Stawiano także balie z zimną wodą, by mróz kierował ku nim swoje zamiary, omijając kwiecie. 14 maja gospodarze obchodzili swe pola, by sprawdzić, jak wzeszły zasiewy i czy „zimni ogrodnicy” nie poczynili szkód.
„Pankracy, Serwacy, Bonifacy – źli na ogrody chłopacy”
„Pankracy, Serwacy, Bonifacy, gdy przymrozkiem stają, lato zimne dają”
„Gdy przed Pankracym nocą przymrozki, lato będzie przepadziste, a jesienią czasy dżdżyste”
Święta Zofia – patronka matek i wdów. Wzywana w przypadku szkód wyrządzonych przez przymrozki
(15 maja)
Według tradycji Zofia była bogatą wdową, która przybyła do Rzymu wraz z trzema córkami: Wiarą, Nadzieją i Miłością. Gdy namiestnik Antioch wezwał ją by złożyła ofiarę kadzidła na ołtarzu bogini Diany, stanowczo odmówiła. Karą za nieposłuszeństwo były tortury jakim poddano jej córki, a następnie śmieć całej rodziny przez ścięcie. Według innej wersji Zofia zmarła około 122 roku po męczeństwie córek śmiercią naturalną.
Święta Zofia jest przedstawiana w otoczeniu trzech córek, wraz z narzędziami ich męki: Wiara z kotłem i rózgami, Nadzieja z żelaznymi kleszczami do szarpania, Miłość ze stosem, lub wszystkie z mieczami, które zadały im śmierć. Uwidaczniana jest także w szatach królewskich z koroną na głowie i berłem.
W tradycji ludowej św. Zofia ma trzech nieżyczliwych sąsiadów, czyli „zimnych świętych”. Wyrządzają oni szkody w ogrodach i na polach, które św. Zofia musi naprawiać.
„Święta Zofia kłosy rozwija”
„Dla świętej Zosi kłos się podnosi”
Z 058
Święty Jan Nepomucen – patron spowiedników, tonących mostów, orędownik w orzecznictwie, w czasie
(16 maja)
Urodził się około 1350 roku w Pomuku (Nepomuk) koło Pragi. W 1380 roku został wyświęcony na kapłana. Na skutek konfliktu z królem Wacławem IV został uwięziony i poddany torturom. Ostatecznie na rozkaz monarchy zrzucono go z mostu na Wełtawie, ponieważ nie wyjawił sekretu spowiedzi żony swego władcy. Jego szczątki zostały złożone w katedrze św. Wita w Pradze. Kanonizacji św. Jana Nepomucena dokonał papież Benedykt XIII w 1729 roku.
Święty Jan Nepomucen jest przedstawiany w czarnej sutannie, białej komży i czarnej kanonickiej pelerynce na ramionach oraz w birecie na głowie, którą otacza aureola z pięciu gwiazd. W jednej ręce trzyma krzyż, zaś w drugiej liść palmowy. Ponadto jego atrybutami są: kłódka, książka, most, palec w ustach.
Figury zwane Nepomukami stały niegdyś przy każdym jeziorze, stawie lub rzece, jako ochrona przed powodzią. Wierzono również, że Jan Nepomucen chroni przed suszą i długotrwałymi opadami deszczu. Jeśli święty nie wykonał sumiennie swoich obowiązków chłopi karali go zanurzając figurę z jego podobizną w wodzie.
W Szalowej koło Gorlic, na uroczystość św. Jana (16 maja), po mszy wierni nabierali do butelek wodę, w której wcześniej zanurzali figurę przypisując jej właściwości lecznicze i zapobiegające burzom.
„Na Jana Nepomucena wiadoma już zboża cena”
Tekst: Joanna Radziewicz
Źródła:
1. Hanna Ignatowicz „Święty Izydor wołkami orze… : święci patroni w życiu wsi polskiej: wystawa czasowa, 16 kwietnia – 27 listopada 2016 r.”. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, 2016.
2. brewiarz.pl
